Nghe từ này đã thấy khó ưa. Truy về từ nguyên lại thấy đôi điều đáng ngẫm.
"Đểu" là để chỉ việc dùng đòn gánh gánh vật nặng mà người gánh ở giữa còn vật được gánh lủng lẳng ở hai đầu đòn. Nay người ta ít dùng từ này với nghĩa ban sơ.
Gánh như này từng được gọi là "đều". Ảnh từ Internet.
"Cáng" cũng dùng chỉ sự gánh bằng đòn nhưng đối tượng được gánh lại nằm giữa hai người gánh hai đầu. Kiểu gánh này vẫn thường gặp ngày nay và nó vẫn giữ nguyên nghĩa ban đầu như "cáng cứu thương", "cáng đáng"...
Người được cáng. Ảnh từ Internet.
Vậy "đểu cáng" can tội gì lại bị dùng chỉ sự khinh miệt mà ai trót mang đều bị người đời ghét và hắt hủi?
Ngày trước, những người buôn hàng chuyến hoặc dài ngày thường đi đường thủy ("khách thương hồ" từ đây mà ra) từ vùng này qua xứ nọ. Lúc cập bờ cần phải thuê người gánh hàng từ bến ra chợ hoặc lấy hàng từ chợ về lại chỗ neo thuyền. Phu gánh hàng đã nghèo lại đói ăn nên khi gánh hàng cho chủ thường khó kiềm lòng mà không thó vài món giấu đi. Người chủ đương nhiên bị thiệt mà đâm ra ghét những người khiêng vác có tật gian. Họ chán nhưng vẫn phải thuê và gọi những người này là "quân đểu cáng". Lâu dần nó được dùng chỉ tất thảy những người hay thó vặt, gian manh.
Cũng khó trách phu kiệu khiêng hàng vì thường người ta "túng quá hóa liều". Có điều, chỉ vì số ít người mà một từ dùng chỉ một nghề lao động lương thiện bị biến thành tính từ chỉ thói tật không hay ngẫm thấy cay cay.
22/4/2016.