Trong tiếng Anh, “idol” (gốc Hy Lạp là “eídōlon”) nghĩa là một “hình ảnh”, một “hình tượng” hay một “ý niệm” mang tính biểu trưng được chiêm bái, tôn thờ theo như từ điển Britannica định nghĩa [Idol, literally an image (from the Greek eidolon), particularly an image used as an object of worship]. Tiếng Pháp cho từ tương đương là “idole”.
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia cũng dẫn “idol” đồng nghĩa với hình ảnh hoặc ý niệm được tôn thờ - a cult image - và giới hạn nghĩa này trong phạm vi tôn giáo.
Xuất phát điểm thì “idol” vốn chỉ dùng trong nghĩa hẹp tôn giáo. Cho đến thế kỷ 16 khi Giordano Bruno (1548-1600) và sau đó là Sir Francis Bacon (1561-1626) - Đại chưởng ấn (Lord High Chancellor), chính khách, triết gia, và là bậc thầy ngôn ngữ Anh dùng “idol” với ý chỉ một định kiến nào đó làm cản trở những suy nghĩ sáng suốt. Sir Francis Bacon còn phân những định kiến ở thời đại mình thành 4 loại:
“idols of the tribe” – những định kiến ít nhiều phổ biến ở loài người (“tribe” – bộ tộc – ở đây ý chỉ loài người).
“idols of the cave” – những định kiến đặc biệt đối với cá nhân (“cave” – hang, động - chỉ sự hạn hẹp trong tư duy, suy nghĩ mỗi người).
“idols of the marketplace” – những định kiến được khuyến khích bởi xã hội và bởi chính lời của người nói (“marketplace” – thị trường – chỉ sự giao lưu xã hội).
“idols of the theatre” – những định kiến hoặc quan niệm sai lầm được nuôi dưỡng và khuyến khích bởi những trường phái, tư tưởng khác nhau (“theatre” ở đây là “giảng đường, trường học”).
Lúc này “idol”, trong phạm vi triết học, có thêm nghĩa là quan niệm sai lầm.
Trong tiếng Việt, “idol” hiện được dịch là “thần tượng” và từ “idol” cho đến “thần tượng” là một chặng đường chuyển nghĩa lẫn đổi tự dạng thú vị.
Trong “Pháp – Việt từ điển” (bản 1936) cụ Đào Duy Anh mượn từ chữ Hán là “ngẫu tượng” để dịch "idole" từ tiếng Pháp. Cụ định nghĩa “idole” (tương đương với “idol”) là di tượng của người đã mất và thêm nghĩa mở rộng là người hay vật được người ta sùng bái, hoan nghinh. Ở “Tự điển Pháp – Việt” (bản 1967) thì cụ Thanh Nghị cũng ghi nhận nghĩa cơ bản của “idole” vẫn là tượng được tôn thờ như vị thần và nghĩa bóng là người được tôn thờ, hoan nghênh như một vị thần. Từ đây cái bóng “thần tượng” dần chiếm sóng và thay thế cho “ngẫu tượng” khi dịch “idol”.
Nhưng, nhìn qua tiếng Hán thì “Ngẫu tượng” và “thần tượng” lại không phải là một, cả ở con chữ lẫn nghĩa của từ.
Theo www.zdic.net thì “thần tượng” trong tiếng Hán là 神像và cho 3 nghĩa: 1. hình tượng của thần linh (từ thời sách Lễ Kí, khoảng 2.500 năm trước); 2. hình tượng của thần điểu, tức chim phượng hoàng (đời Tấn); 3. tranh hoặc tượng của thần (đời Đường). Còn “ngẫu tượng”, 偶像 (nguyên nghĩa: tượng làm từ gỗ hoặc đất sét) dùng dịch nghĩa “idol” chỉ mới được dùng từ thời Lỗ Tấn (1881-1936) *.
Trong khi đó ở “Hán Việt tân từ điển” (1974) của Nguyễn Quốc Hùng thì ghi nhận “thần tượng” là “神像”; với chữ “神” mang nghĩa “linh thiêng”, “diệu kỳ” còn “像” là “tranh”, là “ảnh” là “tượng” hay những gì gợi đến hình dung. “神像” được định nghĩa ở từ điển này 1) là bức hình, bức tượng được dân chúng phụng thờ; 2) là nhân vật tiếng tăm được nhiều người tôn sùng.
Một từ điển tiếng Việt ghi nhận tất cả các nghĩa của “thần tượng” được dùng trong tiếng Việt là “Đại Từ Điển Tiếng Việt” (bản 1999) của cụ Nguyễn Như Ý, bao gồm 1. Hình hoặc ảnh người đã chết; 2. Hình một đấng thiêng liêng được tôn sùng; 3. Người hay vật được đề cao, tôn sùng.
Nghĩa thứ ba chính là cái nghĩa thường dùng nhất hiện nay.
Về sau Wikipedia (ra đời năm 2001) định nghĩa về “idol” thuộc phạm vi giải trí âm nhạc đại chúng (Pop music entertainment) “chỉ một nghệ sĩ giải trí, thường từ tuổi thiếu niên đến giữa tuổi 20, có hình ảnh và sức hấp dẫn được quảng bá để duy trì mối quan hệ thân thiết và lòng trung thành về tài chính với người hâm mộ”. cùng với các chương trình giải trí, các vận động viên thể thao, các ngôi sao ca nhạc, phim ảnh…đã đóng đinh “idol” với nghĩa là nhân vật nổi tiếng được tôn thờ như ta vẫn dùng hiện nay.
Còn nữa...
Lam Nguyen.
(*): đang tìm thêm nguồn bổ sung.
Nguồn tham khảo: